DÜNYANIN KUTUPLARI NEDEN YER DEĞİŞTİRİYOR?

Dünyanın tepesinde garip şeyler oluyor. Manyetik Kuzey Kutbu Kanada’dan Sibirya’ya doğru kayıyor. Hatta o kadar hızlı kaymaya başladı ki bilim insanları dünyanın manyetik modelini yenilemek zorunda kaldılar. Daha birkaç gün önce 4 Şubat’ta yayımlanan yeni modele göre dünyanın manyetik kuzey kutbu artık burada…

Paniğe kapılacak bir durum yok. Dünyanın manyetik kutupları sürekli yer değiştiriyor. Hatta 780.000 yıl kadar önce manyetik kutuplar bugünkünün tamamen tersiydi. O zamanlar bir pusulanız olsaydı ve onun gösterdiği kuzeye doğru hareket etseydiniz Antarktika’ya ulaşırdınız. Yani coğrafi olarak Güney Kutbu’na.

Dünyanın kutupları deyince genellikle aklımıza bu coğrafi kutuplar geliyor. Oysa dünya dev bir mıknatıs gibi. Yer kabuğunun altında ateş küre denilen bir katman var biliyorsunuz. O katmandaki erimiş demir ve nikel gibi sıvı metaller, gezegenimizin üzerinde bir elektrik alanı yaratıyorlar. Pusulanın renkli ucunu kuzeye doğru çeviren şey de işte bu. Ama problem şu ki bu alanı oluşturan maddeler sıvı ve akışkan. Onlar hareket ettikçe oluşturdukları manyetik alan da hareket ediyor. Dolayısıyla pusulanın gösterdiği Kuzey yönü her zaman “Gerçek Kuzey” olmuyor. Böyle bir tabir var: “Gerçek Kuzey” dediğimizde Kuzey Kutup noktası da denilen coğrafi bölgeyi kastediyoruz. Bu kutuplar dünyanın dönüş eksenine göre belirleniyor ve onun iki ucunda yer alıyor. Bunların yeri hiçbir zaman değişmediği, sabit kaldığı için de “Gerçek Kuzey” ya da “Gerçek Güney” adı veriliyor.

Bu gerçek kuzey kutbunun dışında bir “manyetik kuzey kutbu” bir de “jeomanyetik kuzey kutbu” var. Bu sonuncusuna şimdilik hiç girmeyelim. Ama gördüğünüz gibi diğer kutuplar tam olarak Kuzey Kutbu’nda değil. Şu anda yaklaşık onun 1000 km kadar uzağında.

Bu ne anlama geliyor? Sizin için belki de hiçbir anlama gelmeyebilir. Ama İstanbul’da yaşayan dikkatli gezginler için 2010 yılında çok şey ifade etmişti. Şu anda yönümüzü bulmak için daha çok cebimizdeki telefonları kullanıyoruz. Açıyoruz Google ya da Yandex gibi firmaların ürettiği harita uygulamalarını. Kuzeyimizi, güneyimizi bilmeye gerek kalmadan yolumuzu buluyoruz. Ama dünyanın bazı yerlerinde bazı kişiler hala pusula kullanıyorlar. Bunlardan birinin Kanada’da yaşadığını düşünelim. Pusulasını kullandığında onun iğnesinin kırmızı ucu manyetik kuzeyi gösterecek. Oysa gerçek kuzeye göre farklı bir nokta bu. Aralarında 13 derecelik bir açı farkı var. İşte bu farka manyetik sapma deniliyor. Kartograflar bu bölgedeki sapmayı 13°West (Batı) olarak işaretliyorlar.

Bakın bu bölgeye diyorum, çünkü manyetik sapma açısı zamana ve mekana göre değişiyor. Dünyanın farklı bölgeleriyle gerçek kuzey ve manyetik kuzey arasında bir üçgen çizdiğinizde bu üçgenin şekli ve dolayısıyla köşe açıları değiştiği için sapma açısı da değişmiş oluyor. Kanada’nın az önce gösterdiğim bölgesinde pusula kullanan kişi kırmızı ucu kuzeye getirdikten sonra sapma açısına göre onu çevirmek zorunda. 13° batıya. İşte tam bu konumda pusulanın iğnesi manyetik kuzeyi gösterirken, üzerindeki işaret gerçek kuzeyi gösteriyor.

Demek ki bir pusulayla gerçek kuzeyi bulabilmek için bulunduğumuz yerin manyetik sapma açısını bilmemiz gerekiyor. Üstelik bunu bir kez bilmek de yetmiyor. Manyetik kutup yer değiştirdikçe bu sapma açısı da değiştiği için uzmanlar size başta gösterdiğim “Dünyanın Manyetik Modeli”ni 5 yılda bir güncelliyorlar.

1831 yılında manyetik Kuzey Kutbu’nun yeri ilk tespit edildiğinde Kanada Arktik Bölgesi’nde bir adanın üzerindeydi. O günden bugüne 2300 km yer değiştirdi. Üstelik bu değişim eşit hızlarda olmadı. Başlangıçta yılda ortalama 15 km hızla değişirken son yıllarda bu hız yılda 55 km’ye çıktı. Bakın bu haritada 1900 ile 2000 yılları arasındaki 100 yıllık değişimi görebilirsiniz. 2000’den 2020’ye kadar olan son 20 yıldaki değişim neredeyse geçen yüzyıldakiyle aynı. Manyetik Kutup giderek hızlanarak Sibirya’ya doğru kayıyor.

İşte 5 yılda bir bu değişimi ve değişimdeki hızı tespit ederek manyetik sapma açılarını ve daha pek çok şeyi belirleyen o “Dünya Manyetik Modeli”ni en son 2015’de güncelleyen bilim insanları ilk kez normal yayım takviminden önce 2020’yi beklemeden değiştirmek durumunda kaldılar. Bu modeli değiştirmek zorundalar çünkü gerek askeri ve gerekse sivil uçaklar, gemiler yönlerini belirlerken bu modeli esas alıyor. Hatta siz de farkında olmadan bundan etkileniyorsunuz çünkü her gün kullandığınız o Google ya da Yandex haritaları gibi navigasyon sistemleri de bu verilere bağlı.

Dünyanın manyetik kutuplarının değişmesinin çok daha somut bir örneğini vereyim şimdi size. Bu değişim İstanbul’da yaşayan dikkatli gezginler için 2010 yılında çok şey ifade etti demiştim ya. 2010 yılına kadar Atatürk Havalimanı’nın üç pistinden birinin adı “06 24”dü. 30 Haziran 2010’da bu pistin adını değiştirmek zorunda kaldılar. “05 23” yaptılar. Çünkü uçaklar uydu bazlı GPS verilerini kullanarak yönlerini bulsa da yedek sistem olarak pusulalara da sahipler. Yani bazı durumlarda dünyanın manyetik kutuplarına göre de yönlerini belirleyebiliyorlar. İşte iniş kalkış yaptıkları pistlerin adları da buna göre veriliyor. Her pistin iki ucunda birer sayı var. Bu sayılar pusuladaki derecelere göre belirleniyor. 360 derecelik açıların sonundan bir basamak atılarak iki basamaklı bir sayı şeklinde oluşturuluyor. Atatürk Havalimanı’ndaki pistin bir ucu pusuladaki yaklaşık 60 derecede diğer ucu da 240 derecede olduğu için adına “06 24” denmişti. Dikkat ederseniz pistler tam bir doğru şeklinde oldukları için aralarında açısal olarak hep 180 derecelik bir fark var. Dolayısıyla isimlerindeki sayılarda da bu fark 18 oluyor. Fakat dünyanın manyetik kutupları değiştikçe bazı pistlerin açıları da değiştiği için bunların adını güncellemek gerekiyor. İşte 2010 yılında bu yüzden bir güncelleme yapılarak pistin adı “05 23” olarak değiştirildi. Bu tür değişiklikler kutuplara yakın havalimanlarında neredeyse 22 yılda bir yapılıyor. Fakat son dönemde manyetik kutupların değişim hızı da arttığı için havalimanı pist isimlerinin de daha sık güncellenmesi gerekebilir.

Bu video içeriğinin oluşturulmasını destekleyen sponsorum Cambly ile ilgili kısa bir duyurum olacak. Cambly İngilizce’yi konuşarak öğreten bir platform. İnternetten ana dili İngilizce olan eğitmenlerle pratik yapabildiğin, sınavlara hazırlanabildiğin ya da İş İngilizcesi üzerinde çalışabildiğin online bir kurs. İşte Cambly sevgililer günü nedeniyle özel bir kampanya düzenliyor: 12 aylık aboneliklerde sınırlı sayıda %55 indirim veriyor. Bir yandan dünyamızın manyetik kutupları değişirken, öte yandan hediye verme alışkanlıklarımız da değişiyor. Manyetik alanınızda yer alan sevdiğiniz birine onun deneyimine ve gelişimine katkı sağlayabilecek, hayatını olumlu yönde değiştirebilecek bir hediye arıyorsanız açıklamalar bölümünden kampanyanın detaylarını öğrenebilirsiniz. Çünkü bundan faydalanmak için “manyetik” kodunu kullanmanız gerekecek.

Demek ki dünyada bir değil üç tane kuzey kutbu var. Manyetik kuzey kutbu sürekli değişiyor. O yüzden pusulalar tam olarak kuzeyi gösteremiyor. Gerçek kuzeyi bulabilmek için manyetik sapma açısını bilmemiz gerekiyor. Bunun için de bilim insanları Dünya Manyetik Modeli’ni 5 yılda bir güncelliyor. Fakat son zamanlarda o kadar hızlı yer değişmeye başladı ki 5 yılı bekleyemeden onu güncellemek gerekti. Buraya kadar öğrendiklerimiz bu kadar. Ama aklımızdaki sorular bundan çok daha fazla. Üstelik bilim insanlarının bile henüz cevabını bulamadıkları o sorular şunlar: Manyetik kutupların yer değiştirmesi neden hızlandı? Yılda 15 km’den 55 – 60 km’ye nasıl çıktı? Bu hızla Sibirya’ya kaydıktan sonra ne olacak? Kanada’ya geri mi dönecek? Yoksa en son 780.000 yıl önce yaşanan manyetik kutupların tamamen yer değiştirmesi olayını tekrar mı yaşamaya başladık, çünkü tıpkı depremler gibi bu değişim de kaçınılmaz? Eğer öyleyse bu ne kadar hızlı gerçekleşecek? 1000 yıl sonra mı yoksa bazılarının iddia ettiği gibi 100 yıl sonra mı Kuzey Güneye, Güney Kuzeye dönüşecek?

BARIŞ ÖZCAN